Het klimaat is te vrouwelijk geworden, vindt Denker der Nederlanden David Van Reybrouck
Via de gewone democratische route gaan we het klimaat niet redden. Met rampzalige gevolgen, zegt Denker der Nederlanden David Van Reybrouck. ‘Het is tijd voor een ruiger verhaal.’
De stembiljetten zijn bezorgd. Welke thema’s geven de doorslag op 29 oktober? Enkele jaren geleden was het antwoord bij zes op de tien: het klimaat. Nu haalt het volgens onderzoeksbureau Ipsos de top vijf niet eens. Is dat erg?
Tijd voor een consult bij de dokter, de Denker der Nederlanden David Van Reybrouck. De cultuurhistoricus en democratievernieuwer komt net uit Duitsland, van een bezoek aan het Potsdam Institute for Climate Impact Research. “Dat heeft niet alleen de klimaatverandering, maar ook acht andere planetaire grenzen in kaart gebracht”, vertelt Van Reybrouck. (zie onder)
“Daarvan zijn er zes overschreden, en deze maand was de zevende aan de beurt, de verzuring van de oceaan. Zuurder water betekent minder plankton en dus minder zuurstof, ook voor ons. Van elke twee ademtochten van u en mij komt de eerste uit de bossen, de tweede uit de oceaan.”
Veel mensen protesteren, maar weinig voor het klimaat. Wel tegen azc’s, en voor of tegen Israël. Dat wijst op betrokkenheid, maar zonder offers: je hoeft je levensstijl er niet voor te veranderen. Voor het klimaat wel.
“Ik ben ook de straat opgegaan tegen de genocide in Gaza. Wat een slachting. Bovendien, zolang Europa moreel hypocriet blijft in het Midden-Oosten, verliezen we alle geloofwaardigheid in het Zuiden. Waarom zou je het akkoord van Parijs met zijn klimaatafspraken nog respecteren als Europa zelf de internationale afspraken zo negeert?
Dat zijn grote woorden.
“Het is nog erger. We kiezen ervoor onszelf te laten verdelen, binnen staten, en tussen staten. Al onze politieke energie gaat op aan conflicten tussen mensen, terwijl we de aarde vergeten.”
In zijn boek De wereld en de aarde onderscheidde de Vlaming wereld en aarde. De aarde is de planeet, de wereld het samenspel van mensen die erop wonen. Mensen, is zijn betoog, verliezen de aarde uit het oog en haar planetaire grenzen kun je niet straffeloos negeren. “Dat zijn ontwrichtingen, en dan heb ik het alleen nog maar over het klimaat.
“Tegen het jaar 2100 is de aarde drie, vier graden warmer, zijn extreme hittegolven in Europa heel normaal geworden en went Azië aan dagen van boven de 50 graden. Tegen het eind van de eeuw hebben we dan een zeespiegelstijging van 60 tot 120 centimeter, daar zijn zelfs de Deltawerken 2.0 niet tegen bestand.
“Afgelopen zomer stierven er volgens de London School of Hygiene and Tropical Medicine in Europa meer dan 24.000 mensen door de hitte. Dat is héél Middelburg, of alle bezoekers van Lowlands tussen de geluidsinstallatie en het podium. Voedselzekerheid kan de komende jaren in het gedrang komen, de politieke stabiliteit in Europa is niet langer gegarandeerd. Het instorten van democratieën, politiek geweld en staatsgrepen zijn niet uit te sluiten.”
U kijkt heel ernstig.
“Het ís ook ernstig, ik ben verontwaardigd en het stoort me mateloos dat zo weinigen in een positie van leiderschap de gevolgen van de planetaire ontwrichting ernstig nemen. Het is uit de mode geraakt.”
Tja, zo gaat dat. Soms zijn onderwerpen even hot en dan verflauwt de aandacht even snel als er nieuwe poppetjes de kiezersaandacht weten te trekken.
“Ja, partijpolitiek is een markt die ieder seizoen een nieuwe zomerhit zoekt. Maar de natuurwetten liggen niet wakker van zomerhits.”
En daarmee is de desinteresse voor het klimaat een democratisch gegeven. De democratie opschorten wil u niet. Ziet u een andere optie?
“U kwam voor een consult. Wel: het negeren van de klimaatcrisis lijkt op het gedrag van een verstokte roker. Als dokter ga ik hem niet verbieden er weer eentje op te steken, maar ik wijs wel op de risico’s. De patiënt mag ervoor kiezen, maar maakt die keuze niet alleen voor zichzelf, ook voor meerokers en toekomstige generaties. De roker beschadigt hun gezondheid en hun leven.”
Na deze sombere diagnose gaan de gedachten naar de therapie die Van Reybrouck eerder heeft bedacht, het burgerberaad. Zo’n raad van door het lot aangewezen burgers die samen nadenken over maatschappelijke kwesties, zou naast de traditionele democratie moeten gaan functioneren.
Tot Van Reybroucks vreugde is dat idee opgepikt door de Conference of Parties (Cop), de belangrijkste klimaattop van de Verenigde Naties (VN) die de opwarming van de aarde moet verhinderen. In Brazilië start binnenkort Cop nummer 30, mét een wereldburgerberaad van driehonderd mensen.
Beslissingsbevoegdheid krijgt die raad niet, maar hij gaat wel adviezen en aanbevelingen opstellen. “Ik vind het interessant dat de VN voor het eerst op de Cop niet alleen nationale diplomaten en fossiele lobbyisten toelaten, maar ook een dwarsdoorsnede van de wereldbevolking.”
Driehonderd mensen op 8,2 miljard wereldburgers, dat doet me eerder denken aan een homeopathisch geneesmiddel.
“Het is goed dat veelbelovende nieuwe medicijnen eerst op kleine schaal worden getest. Het wereldburgerberaad gaat het grote verschil niet maken, maar het levert altijd minstens een paar goede inzichten op. Als ze maar niet besluiten dat het beraad iets eenmaligs is.”
U bent de denkende dokter der Nederlanden, met welk medicijn krijgt u de klimaatkwestie weer onder de aandacht?
“Dat begint niet bij de kiezers, maar bij de leiders. Leiderschap is: dat je voor de troepen uit loopt. Een jaar of twintig geleden besloten leiders in Europa tot de invoering van een rookverbod in de horeca. Niemand vroeg erom. Het was absoluut niet populair. De horeca stond op zijn achterste poten. Maar de wetenschap had onomstotelijk aangetoond wat - ook passief - roken met de gezondheid doet. Dat leiders toen hebben doorgeduwd: chapeau!”
Om aandacht te vestigen op de urgentie van de opwarming van de aarde opperde Van Reybrouck eerder de oprichting van een monument voor de slachtoffers ervan, in de gemeente Gilze en Rijen, waar ’s lands hoogste temperatuur ooit is gemeten, 40,7.
Komt dat gedenkteken er?
“De hitte heeft hier sinds 2000 een oversterfte van 11.000 veroorzaakt, allemaal Nederlanders die te vroeg zijn gestorven. Maar de burgemeester van Gilze en Rijen wilde geen somber monument. Vroeger was men trots de heetste plek van het land te zijn, nu is het een last. Ik snap dat.”
Met een beschouwend oog analyseert Van Reybrouck de publieke debatten over de klimaatcrisis. “Die gaan vaak over argumenten, en dat hoort ook zo. Wat we zijn verleerd, is de retoriek. Overtuigen doe je niet alleen met wetenschappelijk vastgestelde feiten die je telkens opnieuw uitlegt, het draait ook om waarden en om emoties. Dat kun je leren van Donald Trump: elke zin is begrijpelijk, en er zit altijd waarde en emotie in. Een communicatieadviseur vertelde me ooit: uitleggen is verliezen. Populisten hebben dat begrepen.”
Klimaatwaarschuwers zijn zo tobberig. U ook.
“Bedoelt u dat ik te veel waarschuw? Dat doe ik inderdaad, ik schets de prognose bij niet veranderend beleid.”
U hamert de feiten erin en slaat alarm. Ik blijf murw gebeukt achter. Kunt u daar iets aan doen, dokter?
“Nu moet ik tegen mezelf in denken.”
Van Reybrouck roert peinzend in zijn gemberthee. Dan schiet hem iets te binnen. “U hebt Prinsjesdag. Dat moet het moment worden waarop de regering niet alleen de financiële begroting presenteert, maar ook de fossiele. ‘Zoveel mogen wij nog uitstoten, dit hebben we dit jaar gedaan aan de energietransitie, en kijk eens wat we bereikt hebben! Dat is best veel, de uitstoot is al aanzienlijk teruggebracht.’
“We vertellen alleen maar hoe slecht de situatie eruit ziet, maar stappen vooruit geven de patiënt weer moed. Laten we de overwinningen vieren, want die zíjn er!”
Een ander probleem met het klimaat, zegt Van Reybrouck plotseling, is het imago. “Velen vinden het feminien, totaal niet mannelijk. ‘Moeder Aarde’, Jane Goodall, Greta Thunberg... De hekel aan klimaat is ook ergernis over vrouwen, vrees ik...
“Het klimaatbeleid kan wat leren van de maritieme wereld. Ik ben meegevaren op een vrachtschip. Daar is alles safety first. Dat is de nieuwe norm. Vroeger stond een echte zeeman wijdbeens aan dek en nam risico’s. Nu is een kerel iemand die veiligheid hoog in het vaandel draagt. Safety is stoer geworden.
“Die omslag is bij het klimaat ook nodig. Rechtse conservatieven van het type Charlie Kirk vinden dat je als échte man voor je vrouw en kinderen zorgt. Maar de grootste bedreiging negeren ze. Bosbranden brengen je gezin meer in gevaar dan transgenders. Wees een vent, denk ik dan, wees trots op hoe je strijdt voor een gelukkig gezin op een weerbare aardkloot. Ook de strijd voor het klimaat mag best wat ruiger worden.”
Als slot van het consult richt Van Reybrouck zich tot partijen van links tot rechts op de stembiljetten. “Als partijen veiligheid beloven zonder klimaat te noemen, zijn het geen venten maar venters. Als ze wakker liggen van migratie, moeten ze vooral naar klimaat kijken, binnenkort de grootste bron van migratie.
“Als ze vrijheid in hun naam dragen (PVV en VVD), moeten ze mijn vrijheid ook echt beschermen. Als ze de D van democratie hebben staan (VVD, FvD, CDA, D66), moeten ze het volk daadwerkelijk betrekken. Als ze christelijk zijn (CDA, ChristenUnie, SGP), moeten ze rentmeesters van de aarde worden. Als ze sociaal zijn (GroenLinks-PvdA en SP), gaat het om de volksgezondheid in tijden van planetaire ontwrichting.
“Als ze voor de rechtsstaat opkomen (NSC), weet dat de hitte die uitdagen zal. Als ze voor de Boeren opkomen, moeten ze ook voor de Dieren opkomen. Als ze Ja zeggen tegen de 21ste eeuw, wil ik écht strijd zien voor een leefbare eeuw.
“Het grootste politiek probleem van onze tijd is niet de polarisatie van links of rechts, het is de planeet. Wie dat miskent, heeft nu al verloren.”
Het Potsdam Institute for Climate Impact Research (PIK) verwijst hier naar het zogeheten “Planetary Boundaries Framework”, oorspronkelijk ontwikkeld door Johan Rockström (PIK / Stockholm Resilience Centre) en later verder uitgewerkt door o.a. Will Steffen en collega’s.
Het model beschrijft negen planetaire grenzen — maar soms wordt gezegd “acht andere”, wanneer men klimaatverandering als één van de negen apart noemt.
Hieronder staan alle negen planetaire grenzen, met korte uitleg:
| Nr. | Planetaire grens | Beschrijving | Huidige status (2023-update, PIK & SRC) |
|---|---|---|---|
| 1️⃣ | Klimaatverandering | Concentratie broeikasgassen, vooral CO₂; bepaalt mondiale temperatuur. | Overschreden |
| 2️⃣ | Verlies van biosfeerintegriteit (biodiversiteit) | Massa-uitsterven van soorten, verlies van genetische en ecosysteemdiversiteit. | Overschreden |
| 3️⃣ | Verandering in landgebruik | Ontbossing, landbouwuitbreiding, verlies van natuurlijke ecosystemen. | Overschreden |
| 4️⃣ | Verstoring van de biogeochemische kringlopen (stikstof en fosfor) | Overmatig gebruik van meststoffen; eutrofiëring van water en bodem. | Overschreden |
| 5️⃣ | Vervuiling door nieuwe entiteiten (chemische stoffen, plastics, zware metalen) | Synthetische stoffen die de biosfeer verstoren en niet afbreekbaar zijn. | Overschreden |
| 6️⃣ | Zoetwatergebruik | Beschikbaarheid van blauw (oppervlakte-/grondwater) en groen water (bodemvocht). | Overschreden |
| 7️⃣ | Verzuring van de oceanen | CO₂-opname verlaagt pH van oceanen, schaadt marien leven. | Bijna grens (dicht bij overschrijding) |
| 8️⃣ | Aantasting van de ozonlaag in de stratosfeer | Afbraak van ozon door CFK’s en andere gassen. | Binnen veilige grens (herstelt zich) |
| 9️⃣ | Verstoring van aerosolen in de atmosfeer | Luchtvervuiling, fijnstof; beïnvloedt wolkenvorming en neerslag. | Onvoldoende kwantitatief bepaald (maar regionaal problematisch) |
📘 Samenvattend:
De acht “andere” grenzen naast klimaatverandering zijn:
Biosfeerintegriteit
Landgebruik
Biogeochemische kringlopen (N, P)
Nieuwe entiteiten
Zoetwatergebruik
Oceanische verzuring
Ozonlaag
Atmosferische aerosolen
🔴 Volgens de laatste update (Nature, september 2023) zijn zes van de negen planetaire grenzen al overschreden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten