Filosoof Erno Erskens: ‘Planten en dieren moeten worden gehoord in de rechtbank’
Recht en natuur Filosoof Erno Eskens pleit voor een grondwet voor al het leven. Een zogeheten ‘zoö-inclusieve’ grondwet zou veel nijpende problemen kunnen oplossen. „Mensen komen vaak vanuit persoonlijke betrokkenheid bij dieren in de beweging terecht. Ik dus niet.”
Als uitgever bij Noordboek zette Eskens (1964) de laatste jaren een imposante ‘Dierenrechtenbibliotheek’ op met vertalingen van klassiekers op het gebied, zoals het massieve Zoöpolis. Een politieke theorie over dierenrechten (2022) van Sue Donaldson en Will Kymica. Nu is er zijn eigen boek. Met het radicale, op het eerste oog bizarre voorstel voor een ‘zoö-inclusieve’ grondwet. Een fundamentele wet voor alles wat leeft, die boven- en ondergronds leven een weg biedt naar de rechter tegen aantasting van hun belangen door menselijk handelen.
Was de bibliotheek niet genoeg?
„Het blijft een niche, al is het inmiddels wel een behoorlijke niche. We gaan ook nog wel even door. Het idee is om klassiekers op dit terrein beschikbaar te maken zodat het hopelijk gangbaarder wordt om heel anders na te denken over dieren en onze omgang met hen.”
Hoe ben jij bij dit onderwerp terechtgekomen? Dierenliefde?
„Nou nee, eerder vanuit mijn studies politicologie en filosofie. Het was een eyeopener om Peter Singer te lezen, de Australische filosoof die dierenrechten met zijn boek Animal Liberation (1975) op de kaart heeft gezet. Heel veel mensen komen vanuit een persoonlijke betrokkenheid bij dieren in de beweging terecht. Ik dus niet, ik had wel katten thuis, maar ik was ook een tijdje sportvisser. Het bleek gewoon vooral een heel leuke filosofische puzzel.”
Is denken over dierenrechten nog niet gangbaar? Je hoort nu ook vaak over rechten voor de natuur.
„Nee, dat vind ik niet. Natuurorganisaties zijn bezig met het redden van soorten en stukjes natuur, maar ze pleiten zelden voor rechten voor de natuur of de wezens daarbinnen. Dat zie ik bij de dierenorganisaties ook. Met kleine stapjes het leven van de tot vee gemaakten iets verbeteren, en daar dan heel blij mee zijn. Dat is mooi, maar het fundamentele debat zou moeten gaan over de vraag welke rechten dieren en andere wezens op zichzelf hebben en wat hun positie in de samenleving is. Ze hebben eigen belangen en die moeten meegewogen worden. Hoe ga je dat doen?”
Je dacht: ik ga een flinke stap verder met een grondwet voor alle leven.
„Ik vroeg me af: wat is het einddoel van de natuur- en dierenbeweging? Dat punt op de horizon wilde ik voor mezelf neerzetten. We kunnen pas tevreden zijn als we procedures hebben waarmee alle levensvormen een stem hebben in onze juridische en politieke afwegingen.”
Microben voor de rechtbank?
„Nee, wij voor de rechtbank. Aangeklaagd door microben. Die kunnen natuurlijk geen zaak aanhangig maken bij de rechtbank, maar ook zij kunnen zich laten vertegenwoordigen. Dat gebeurt elders in de wereld al met sommige rivieren en natuurgebieden. Mijn stelling is dat alles wat leeft, ‘moeite doet’ om zich in stand te houden en iets te bereiken. Ze hebben dus belangen waar wij rekening mee moeten houden. Dat geldt voor planten net zo goed als voor zoogdieren. Planten bewegen zich, maken signaalstoffen aan om andere planten te waarschuwen, verbinden zich met schimmels, ze doen moeite. In die acties zie je waar hun belangen liggen.”
Belangen zijn toch nog geen rechten? Ik kan er belang bij hebben dat mijn buurman zijn hond wegdoet, maar dat geeft me nog niet het recht dat van hem te eisen.
„Een belang is iets dat gewogen moet worden. Je hebt een recht nodig om te zorgen dat die afweging eerlijk gebeurt. Dat is nu niet het geval. Zo hebben dieren op dit moment geen recht op lichamelijke integriteit. Dat leidt ertoe dat we maar wat aanklooien met ze. Neem de recente pogingen om de uitgestorven reuzenwolf tot leven te wekken met gevonden dna. Dat gebeurt door dieren eindeloos te insemineren. Dat is gewoon verkrachting.”
Heeft een prooidier er recht op niet opgegeten te worden?
„Dat is een vraag waar Martha Nussbaum in haar werk over dierenethiek ook mee worstelt, net als haar collega-filosoof David Pearce. Hij stelt voor om roofdieren tot herbivoren te maken, ze vegetarisch gedrag aan te leren of omstandigheden te creëren waarin ze geen andere dieren hoeven doden. Ik denk dat dit te ver gaat, we moeten ons recht niet gebruiken om dieren op te leggen hoe ze zich tegenover elkaar moeten gedragen binnen een ecosysteem. Dat is koloniaal. We moeten het recht gebruiken om onszelf te temmen. Wij zijn de lastpakken. Wij zorgen voor het uitsterven van soorten, voor vervuiling, ontbossing. Zo kan ik nog een kwartier doorgaan.”
Hebben dieren plichten?
„De meeste misschien niet. Ik denk dat honden die intensief met mensen samenleven wel bepaalde plichten kunnen hebben ten opzichte van mensen. Andere dieren niet, maar dan nog hebben ze volgens mij rechten. Dat gaat prima samen. Baby’s hebben ook geen plichten ten opzichte van ouders. Maar wel rechten.”
Het verschil is dat baby’s in potentie volwassen mensen zijn.
„Ja goed, maar waarom zouden we zo zuinig zijn met het toekennen van rechten? We hebben ook ooit besloten van bedrijven rechtspersonen te maken. Dat kun je ook met de natuur en alle levende wezens doen. Je geeft ze daarmee enige rechtsmacht ten opzichte van ons.”
Je idee van leven is ‘moeite doen’. Een foetus doet dat ook. Is abortus dan een schending van rechten?
(lacht) „Die voelde ik aankomen. Daarom wijd ik een hoofdstuk aan ‘holobioten’, een term van filosoof Donna Haraway. Het betekent iets als ‘samengesteld wezen’. Jij hebt anderhalve kilo bacteriën in je lichaam en nog allerlei andere levende wezens. Wie spreekt dan namens het geheel? Het lijkt mij dat jij als eerste verantwoordelijk bent voor de regulering van al dat leven in jezelf. Ik mag jou niet aanklagen als je snoep eet dat slecht is voor je bacteriën. Daar ga jij over. Ik ga ervan uit dat een vergelijkbaar argument te maken is voor het recht op abortus.”
Het lijkt me niet dat je bacteriën en foetussen op hetzelfde ontologische of morele niveau kunt plaatsen.
„Nee, maar ook bacteriën zijn niet doelloos, daar gaat het om. Ook zij hebben belangen.”
Je hebt veel kritiek op de ‘2600 jaar westerse metafysica’ die de mens heeft verheven tot meester der aarde. Aristoteles zag dieren al als een „vormeloze materie”, schrijf je. Maar klopt dat? Ook dieren zijn bij hem een eenheid van vorm en materie. Zijn biologie is heel doelmatig, net als de jouwe: alles beweegt en streeft naar eigen doelen.
„Misschien ga ik daar wat kort door de bocht. Maar zijn biologie heeft wel geleid tot de scala natura, de hiërarchische ordening van de natuur met de mens bovenaan, die door de Bijbel nog eens is onderstreept. Dat is de basis van ons huidige machtsdenken. Planten hebben bij Aristoteles een vegetatieve ziel, dieren een animale. Maar alleen de mens is rationeel en handelt planmatig, hij is het zoön politikon. Inmiddels weten we door het werk van Frans de Waal dat ook dieren politiek hebben, sommige althans. En rationeel handelen zie je bij tal van wezens.”
Er lijkt me ook een verschil in zelfbewustzijn.
„Dat zou kunnen, maar al die definities van zelfbewustzijn vind ik boterzacht. Alle testjes die je daarvoor bij dieren hebt, zijn beroerd. Je zet een olifant voor een spiegel, maar wat meet je daar nu eigenlijk mee? Tegelijk kun je aan dieren heel duidelijk zien wat ze willen of niet. Mensen hebben een ander perspectief op de wereld dan olifanten, maar het gaat erom dát je een perspectief hebt. Dat vind ik voldoende.”
Heb je hoop dat het lot van dieren snel zal veranderen?
„Ik blijf erin geloven. Het kan ook heel snel gaan. We kunnen de problemen niet meer oplossen op de oude manier, er moet iets nieuws gebeuren. En er zijn oplossingen. Als we morgen stoppen met vlees eten, is het klimaatprobleem opgelost.”
Je geeft in je boek enkele juridische voorbeelden. Ook één waarin jijzelf wordt aangeklaagd voor het maken van dit boek – en boete doet met het aanplanten van bomen.
„Ik heb geaarzeld of ik die voorbeelden in het boek zou opnemen. Ik ben geen jurist. Ze zijn vooral bedoeld om te laten zien hoe je anders kunt denken over rechten van dieren. Er zou een deskundige adviesraad voor moeten komen, op basis van wetenschappelijke consensus.”
Dus de wetenschap moet het zeggen?
„Maar wie anders? De rechter en de politiek beslissen, maar hopelijk wel op basis van goede wetenschap. Ik denk dat mensen die de zaken het best hebben bestudeerd moeten zeggen welke belangen er in een bepaald geschil tussen mens en dier spelen. Dat is geen garantie, het kan zijn dat de rechter dan alsnog een onterechte beslissing neemt, maar dat is nu ook zo. Het belangrijkste is dat dieren en planten een keer gehoord worden in de rechtbank. Dat hun belangen ook een keer echt op tafel komen.”
Je interesse komt voort uit de filosofie, niet uit je eigen omgang met dieren. Je was zelfs ooit sportvisser. Hou je nu wel meer van dieren?
„Vroeger liep ik echt met mijn hoofd in de boeken. Ik kon een handboek over vogels bij me hebben en toch nog niets zien. Nu kijk ik veel meer om me heen en zie ik ook de vogels zelf vliegen.”
Geen opmerkingen:
Een reactie posten