als ons eten en bloemen worden bespoten zit het natuurlijk in ons eten en dat wat we mooi vinden!

Een van de meestgegeten fruitsoorten in Nederland bevat vaak meerdere bestrijdingsmiddelen – en soms meer dan wettelijk mag. Zo werd de aardbei symbool van de discussie over gifresten. Hoe veilig is het fruit?

Dit artikel is geschreven doorVolkskrantm 4.7.2025 Ronald Veldhuizen

schrijft voor de Volkskrant over medisch onderzoek, psychologie en (neuro-)biologie.

Gepubliceerd op 4 juli 2025, 

Eerst het positieve nieuws over de aardbei. Nederlanders zijn er gek op. De aardbei is de op drie na meestgegeten vrucht in Nederland, blijkt uit de Voedselconsumptiepeiling. Daarin dulden aardbeien alleen appels, bananen en mandarijnen voor zich.

Maar de aardbei heeft ook een dark side. De vrucht krijgt al jaren het predicaat ‘gifbom’, onder andere na onthullingen van de actiegroep Pesticide Action Network Nederland (PAN-NL). Bij inspecties vinden keuringsdiensten en PAN-NL keer op keer vier tot acht soorten bestrijdingsmiddelen, soms in een hogere dosis dan wettelijk mag. Sommige van die middelen zouden bovendien tot de pfas horen, de stoffengroep waarvan vrijwel iedere Nederlander een te hoge dosis in het bloed heeft, zoals het RIVM donderdag bekendmaakte.

Laat de aardbeien dus liever staan, aldus de actiegroep, en dat geldt vooral voor zwangere vrouwen en jonge kinderen. Dat advies herhaalde een toxicologiehoogleraar dit jaar in een uitzending van het tv-programma Keuringsdienst van Waarde. Het Voedingscentrum vindt dat juist ‘verwarrend’ en benadrukt het belang van vers fruit. Fruit bevat weinig calorieën, maar veel vezels en vitaminen en is daarom gezond. De veiligheidsafspraken rond aardbeien en ander fruit vindt het Voedingscentrum streng genoeg om ook kinderen en zwangeren te beschermen.

De aardbei staat symbool voor de discussie over gifresten. Hoe ongezond zijn die bestrijdingsmiddelen op vers fruit?

Eerst de hoeveelheden bestrijdingsmiddelen zelf. Zowel de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) als actiegroep PAN-NL neemt geregeld steekproeven. De NVWA vond in de laatste steekproef uit 2022 een fractie van een milligram aan gifresten in 46 doosjes aardbeien. Ook actiegroep PAN-NL trof in 2024 zulke hoeveelheden in een kleinere steekproef van 13 doosjes.

Is dat veel? Jacob de Boer, emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie van de Vrije Universiteit Amsterdam, plaatst het graag in perspectief. ‘Ik vergelijk het weleens met de medicijnen die we slikken. Van paracetamol moet je bijvoorbeeld een halve of een hele gram slikken om er iets van te merken. De gifresten op aardbeien zitten doorgaans in de nano- en microgrammen per kilo aardbeien. Dat is evenveel als één korrel suiker die je dan nog eens door een miljoen deelt. Bij een medicijn zeggen we dan: daar merk je niets van.’

De dosis maakt dus het gif en in dit geval is de dosis enorm laag, benadrukt De Boer. Het gaat om hoeveelheden die laboratoria tien jaar geleden niet konden meten. ‘Aan de ene kant kun je zeggen dat er zo onnodig paniek ontstaat en dat we niet zo precies hoeven te meten’, zegt de toxicoloog. ‘Maar dat is ook weer flauwekul. Als je weet wat er aan gifsporen op aardbeien zit, moet je gevoelig meten, want dan kun je op tijd ingrijpen.’

Normoverschrijding

Dat ingrijpen gebeurt nu weleens. Het komt voor dat een doosje aardbeien officieel te veel van een bepaald soort gif bevat. Van de 46 doosjes die de NVWA in 2022 testte, overschreden er vier de afgesproken norm. Die hadden niet verkocht mogen worden. Een kleinere steekproef als die van PAN-NL is minder betrouwbaar, maar toch overschreed daar een van de dertien doosjes de norm. Vandaar dat de actiegroep zegt: vermijden die aardbeien.

Toch betekent een normoverschrijding niet automatisch gevaar. ‘Dat dringt maar niet tot mensen door’, zegt toxicologiehoogleraar Ivonne Rietjens van Wageningen Universiteit, die ook vijftien jaar werk deed voor de Europese voedselautoriteit Efsa. ‘Het is prima dat die actiegroep deze steekproeven doet, maar ze hebben alleen gekeken naar de maximale residulimiet, de MRL. Dat is een afspraak over wat een teler realistisch gezien aan bestrijdingsmiddelen mag spuiten op groente en fruit en gaat niet over gezondheidsrisico’s. Als je de MRL overschrijdt, is er meestal nog geen overschrijding van gezondheidsrisico’s.’

De officiële gezondheidsrisico’s zijn berekend op de hoeveelheid bestrijdingsmiddelen en kilo’s lichaamsgewicht. En dus, zegt Daniel Figueiredo, die aan de Universiteit Utrecht (UU) blootstelling aan pesticiden onderzoekt, moet je eerst de microgrammen gif terugrekenen naar de portie die je eet en dat verdelen over het eigen lichaamsgewicht. Met de hoeveelheden bestrijdingsmiddel uit de steekproeven wordt het dan lastig om deze zogeheten acceptable daily intake (ADI) te overschrijden. ‘Ik betwijfel of een kind een hele emmer aardbeien opeet’, zegt Figueiredo. ‘En dat dan elke dag hè, want daar is die grens op afgesteld.’

Toch zeggen sommige onderzoekers dat het inderdaad geen kwaad kan om extra op te letten als zwangere vrouw of ouder van een jong kind. Bij ongeboren en pasgeboren kinderen is het brein nog in ontwikkeling en dat is een kwetsbare periode, beaamt Figueiredo. ‘Daar weten we nog erg weinig van. Als je aan de veilige kant wilt zitten, vermijd dan wat vaker aardbeien.’

Waarschijnlijk is de veiligheidsmarge al ruim genoeg, zegt Rietjens. Wetenschappers, legt ze uit, kijken naar de veilige dosis die een rat nog kan eten waarbij ze geen enkel gezondheidseffect bij het dier waarnemen. ‘Om aan de veilige kant te zitten, want ratten zijn geen mensen, moet de dosis tien keer lager zijn dan dat. En omdat je ook kwetsbare mensen hebt, zoals zwangere vrouwen of jonge kinderen, deel je het nog eens door tien. Dat is dus een honderd keer kleinere dosis. De veiligheidsmarge is dus heel groot.’

Meer pesticiden tegelijk

Er is wel discussie over hoe streng de afspraken moeten zijn. Aardbeien bevatten niet een, maar vaak drie of meer pesticiden tegelijk. Wordt de limiet bij elkaar dan niet alsnog overschreden? De Boer vindt dat daarvoor wat valt te zeggen. ‘Ik onderteken haast nooit petities, maar deed dat laatst wel bij een oproep om stoffen strenger te beoordelen omdat we vaak aan mengsels worden blootgesteld.’

Nieuw onderzoek bevestigt dat Europeanen in principe altijd aan een cocktail van pesticiden worden blootgesteld, van wel meer dan honderd soorten tegelijk. Daarvan komt een deel bij elkaar in het lichaam, bleek in de zogeheten Sprint-studie, waarover de Volkskrant onlangs schreef: in zowel bloed, urine, ontlasting als op polsbandjes troffen de wetenschappers meerdere middelen aan, waaronder insectenverdelgers als fipronil en het al vijf jaar verboden chloorpyrifos.

En afspoelen onder de kraan, die aardbeien, heeft dat zin? Fruit wassen is altijd goed om restjes zand en ziekteverwekkers te verwijderen, maar pesticiden spoel je er niet zomaar mee weg. Die plakken soms een beetje aan de vruchten en planten, legt Johanna Bac-Molenaar uit, die deels in opdracht van bedrijven aan het onderzoeksinstituut Wageningen Plant Research werkt om pesticidengebruik te verlagen, vooral voor de aardbeienteelt.

Actiegroep PAN-NL noemt plakkerige bestrijdingsmiddelen zelfs ‘pfas-pesticiden’. Fluopyram is er een van. Boeren spuiten dat wel vaker op aardbeien om te voorkomen dat de oogst verloren gaat aan schimmels. Bac-Molenaar snapt de benaming wel, want het molecuul, in feite een kronkelig staafje met een paar ringen en twee takjes met koolstof-fluorverbindingen, is inderdaad gebouwd om niet zomaar uit elkaar te vallen bij regen, net zoals bijvoorbeeld de coating van een waterdicht tentzeil.

Toch breekt fluopyram uiteindelijk wel af en daarom vindt milieuchemicus Chiel Jonker van de Universiteit Utrecht de omschrijving pfas-pesticide niet gelukkig. ‘Nu gaan mensen denken dat dit allemaal net zo erg is als de stoffen die fabrieken als Chemours uitstoten en die we bijvoorbeeld terugvinden in eieren en vis, maar dat klopt niet. Volgens deze definitie zijn bepaalde medicijnen zoals sommige antidepressiva ook een pfas, maar dat slikken miljoenen mensen zonder vergiftigd te worden.’

Wel kunnen de takjes van stoffen als fluopyram uit elkaar vallen tot piepkleine onafbreekbare pfas-verbindingen, zoals trifluorazijnzuur (TFA). ‘Die schadelijke stof zit al in ons drinkwater en hoort daar helemaal niet thuis’, zegt Jonker. ‘Het is daarom niet verstandig als we middelen blijven gebruiken die leiden tot meer van die stof. Wat dat betreft zeg ik: stop daarmee en zoek iets anders.’

Biologisch

En biologische aardbeien? Daarop zullen geen synthetische giffen zitten, zegt De Boer. Dus voor wie ze kan betalen en gemoedsrust wil, zijn die zeker een optie. Maar denk niet dat ze helemaal gifvrij zijn, waarschuwt Figueiredo. ‘Biologische telers gebruiken ook bestrijdingsmiddelen, zoals koper. Naar een deel van die middelen wordt veel minder onderzoek gedaan, waardoor we van sommige niet eens goed weten wat voor effecten ze hebben.’ Hij verwijst naar rapporten waarin de invulvakjes over de giftigheid van biologisch goedgekeurde middelen opvallend leeg zijn.

Zo gebruiken biologische boeren op aardbeien het middel Amylo-X. Dat is een schimmeldodend middel dat gemaakt wordt door een microbe die van nature rond de wortels van planten leeft, Bacillus amyloliquefaciens. Een spuitlimiet is er niet. Hoeveel Amylo-X kan worden aangetroffen op aardbeien, is onduidelijk: op dat middel wordt in geen enkele steekproef getest.

‘Biologische bestrijdingsmiddelen kun je wel vaak beter afwassen’, zegt Figueiredo. ‘Maar als je echt zekerheid wilt, moet je gewoon niet elke dag aardbeien eten, ook geen biologische.’

Pesticiden zijn hoe dan ook lastig te vermijden. Bac-Molenaar: ‘Als we vandaag stoppen met bestrijdingsmiddelen, heeft dat grote consequenties voor de voedselzekerheid.’ Insecten en schimmels willen nou eenmaal graag mee-eten met de planten die mensen massaal in de grond steken.

Bovengronds

Sommige gewassen bevatten wel wat minder bestrijdingsmiddelen dan anderen. ‘Een aardappel zit onder de grond’, zegt Bac-Molenaar. ‘Je kunt middelen op de bladeren erboven spuiten die je op de aardappel zelf niet tegenkomt.’

Wat dat betreft is de aardbei een pechvogel: de vrucht groeit bovengronds. ‘Daar spuit je als teler op dezelfde plek als waar de aardbeien groeien. Dus als je in de weken dat je plukt ineens een insectenplaag of ziekte krijgt, kun je wel zeggen: ik doe niks, maar dan is je oogst weg, of op zijn minst gedeeltelijk.’

Bladgroenten, zoals spinazie, kunnen nóg meer bestrijdingsmiddelen bevatten dan aardbeien. Beestjes zoals bladluizen azen op de bladeren en boeren spuiten insecticiden om ze eraf te houden. Bij aardbeien speelt daarnaast vooral schimmelziekte. In de kas is meeldauw de grootste uitdaging, in de buitenteelten is dit vruchtrot.

Zeker is: de normen zijn steeds strenger en de kennis over pesticiden neemt toe. Denk aan de pesticidenmengsels. Als iemand meerdere insecticiden binnenkrijgt, kunnen die effecten stapelen en zo op de lange termijn misschien toch een gezondheidsrisico vormen. Daar wil de Europese Unie nieuwe regels voor introduceren.

Soms veranderen de regels directer en sneller. Zo troffen Zwitserse onderzoekers het insecticide acetamiprid aan in het hersenvocht van kinderen (dat ze afnamen voor een operatie). Wetenschappers en activisten trokken aan de bel, waarna de Efsa een strengere veiligheidsmarge voor deze stof heeft toegezegd.

De vraag is of het allemaal snel genoeg gaat, vindt toxicoloog De Boer. ‘Het probleem is dat alternatieve bestrijdingsmiddelen niet snel worden omarmd. Laatst zag je dat weer met die kersen en die verboden bestrijdingsmiddelen (Exirel en Tracer, red.). Elke keer zegt de minister: toe maar, het mag nog een jaartje, er komt wel een alternatief. Maar op die manier komt dat alternatief er niet. Als je als overheid geen druk zet, blijven ze het verkeerde middel gebruiken of produceren.’

Zes vragen over fruit en pesticiden

Waren aardbeien vroeger wél gifvrij?

Zorgen over aardbeiengif waren er ruim vijftig jaar geleden ook al. Toen kocht de keuringsdienst ‘zich blut aan aardbeien met gif’, schreef de krant Het Vrije Volk. Overigens werden er destijds veel vaker overschrijdingen aangetroffen: bij een kwart van de doosjes. Toen was het ook eens moeilijker om die giffen te detecteren, dus de doses waren hoger dan nu. In 1938 moesten Nederlandse kinderen nog naar het ziekenhuis na het eten van aardbeien met gif tegen de Colorado-kever.

Fruit schillen, helpt dat tegen de pesticiden?

Bananen zitten onder de pesticiden. Ongezond? Alleen als je de schil eet. De schil blijft het ingewikkeldste stukje van groente en fruit als het aankomt op gezondheid. Want wie schilletjes belangrijk vindt, komt al gauw in een spagaat terecht: de schil is soms gezond, maar bevat ook vaak de meeste pesticiden. Neem de appel. Die kun je afspoelen of wassen en dat scheelt al heel wat. Maar sommige pesticiden blijven erop zitten. Schillen kan ook, maar dan mis je de vezels, die juist het gezondst zijn: vezels voeden gezonde darmbacteriën en houden daarmee de spijsvertering gezond.

Sommige stukjes fruit laten hun schil niet makkelijk los. Zo is druiven pellen geen eenvoudig klusje. Afspoelen is dan het enige dat enigszins helpt.

Zijn er ook pesticiden nodig in kassen?

Een kas is niet hermetisch afgesloten, zegt plantonderzoeker Johanna Bac-Molenaar van Wageningen Plant Research. ‘Anders wordt het te nat binnen. Je moet dus altijd een raampje openzetten. En dan kan er van alles naar binnen vliegen.’

Bladluizen bijvoorbeeld. Daar moeten telers nog vaak voor spuiten. Al lukt het steeds beter om insectenplagen voor te zijn. Telers zetten dan andere insecten uit die de bladluizen opeten. ‘Het probleem bij bladluizen is dat ze zich razendsnel vermenigvuldigen. Je bent met je natuurlijke vijanden nog steeds weleens te laat.’ Daarom onderzoekt Bac-Molenaar of je roofinsecten al met andere plantjes in een hoekje van de kas kunt houden. Als de luizen komen, zijn ze er op tijd bij.

Tegen schimmels kan een robotje helpen. Heel langzaam, met nog geen kilometer per uur, schijnt de robot met een speciale uv-lamp op de aardbeiplantjes in de kas. Het licht is schadelijk en vernietigt schimmeldraden van meeldauw, aartsvijand van de aardbei. ‘De schimmel heeft geen pigment, maar de aardbeiplant wel’, zegt Bac-Molenaar. ‘Als je preventief een paar keer per week met de uv-robot rijdt, lukt het in de toekomst hopelijk om minder of helemaal niet meer tegen meeldauw te spuiten.’

Wie lopen het grootste risico op schade door bestrijdingsmiddelen?

‘Eigenlijk zijn we wel een beetje hypocriet’, zegt emeritus hoogleraar Jacob de Boer van de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Terwijl we ons zorgen maken om minuscule hoeveelheden pesticiden op ons groente en fruit, gaan mensen in het buitenland er echt vaak dood aan.’ In Suriname is paraquat een bekend zelfdodingsmiddel: liefst twee derde van de suïcides daar gebeurt, volgens cijfers van de Surinaamse overheid, met het middel, dat in halveliterflessen te koop is,. Zelfdoding komt daar tweeënhalf keer zo vaak voor als in Nederland.

In de buitenlandse bloementeelt wordt zelfs met hoeveelheden gif gespoten die meetbare effecten op de gezondheid hebben, zegt Hans Kromhout, hoogleraar arbeidshygiëne en blootstellingskarakterisering aan de Universiteit Utrecht. ‘Ik heb het zelf gezien toen we een project deden bij de rozenteelt in Ethiopië. De pesticiden worden er vaak zonder waarschuwingslabels verhandeld, of het staat er alleen op in een taal die de mensen niet kennen. Daar heb je gewoon ploegjes jonge mannen die pesticiden toepassen en die doen dat dag in dag uit. Nou, na vijf jaar zijn ze opgebrand. Ze hebben dan zoveel klachten en aandoeningen dat ze gewoon niet meer kunnen werken.’

Zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen eten, hoe doe ik dat?

Vind ze maar eens, gifvrije groente en fruit. Wie slim de kalender volgt, kan een poging wagen. Wees wel voorbereid op een wat schraler dieet. In juli en augustus bevatten vooral asperges, rode bieten, pruimen en courgettes weinig bestrijdingsmiddelen, aldus Pesticide Action Network Nederland (PAN-NL) op hun pesticideneetwijzer. In de winter kunnen rode bieten nog steeds en zijn pompoenen ook relatief schoon, net als witlof. Wie toch nog een exotisch stuk fruit zoekt, kiest het best een kiwi, watermeloen of ananas.

Wanneer werden bestrijdingsmiddelen uitgevonden?

Pogingen om plantjes te redden van plagen of slecht weer zijn waarschijnlijk zo oud als de landbouw zelf, schrijft Mary Louise Flint in haar boek Introduction to Integrated Pest Management. Denk aan de regendans (die bestond echt). Of, zoals een Romeinse tekst tegen plantplagen voorschreef: ‘Een vrouw zonder riem en met loszittend haar moet blootsvoets rond de tuin rennen, of een zoetwaterkreeft moet op verschillende plekken in de tuin gespijkerd worden.’

Maar al voor de Romeinse tijd stuitten mensen op iets krachtigs: de pesticide. De Sumeriërs gebruikten al 2500 jaar voor Christus zwavel om insecten en mijten weg te houden van oogsten. Al gauw waren ook giftige metalen een favoriet, zoals kwik en koper. Koper wordt nog steeds gebruikt door biologische boeren. Het eerste bestrijdingsmiddel uit de fabriek was DDT, een insectendodend middel. Dat is verboden omdat het ook andere dieren doodt.